قبرستان مَعْلاه (ابوطالب)
كليات
گورستان تاريخى مكه ، به نـام هاى مختلـف ؛ چـون « ابوطالب »، « قريش » ، « حَجون » ، « بنى هاشم » و « جَنة المُعَلّى » يا « جنّة المَعْلاة » مشهور است . به گفته فاكهى، در مكه شعبى نيست كه دقيقاً روبه روى كعبه قرار گرفته باشد، جز همين شعب. مردم شهر در دوران جاهلى و ظهور اسلام مردگان خود را در « درّه ابى دُبّ » كه بخشى از حَجون است، دفن مى كردند، بعد از آن، منطقه گورستان وسيعتر شد.
اين قبرستان به دليل درآغوش گرفتن بسيارى از چهره هاى برجسته و ممتاز از اجداد و اصحاب رسول خدا صلي الله عليه و آله و علما و تابعين ، پس از قبرستان بقيع ، قبرستانى مورد توجه و اعتناى مسلمانان بوده و از زيارتگاههاى عمومى زائرانِ خانه خدا به شمار مى آيد. شايد علّت آن كه اين قبرستان تاكنون باقى مانده، قداستى است كه مردم مكه براى قبور قديمى آن قائلند.
قبرستان حجون تا قبل از سلطه وهابىها مورد توجه خاصّ مكّيان و زائران بيت الله الحرام بوده، و مردم براى زيارت قبور به آنجا مى آمدند. محمد حسين هيكل در اين زمينه مى نويسد: « قبور قبرستان معلاة ، هم اينك صاف و با زمين برابر است ليكن قبل از سلطه وهابىها بر حجاز اين چنين نبوده است. بر بالاى قبور آثارى وجود دارد كه بر روى آن با خط كوفى، و يا خط ثلث زيبا، آيات قرآن و در برخى موارد اسامى صاحبان قبور نوشته شده است. وى كه به همراه دوستش شيخ عبدالحميد به زيارت اين قبرستان رفته در ادامه مى نويسد: نگهبان قبرستان ما را كمى دورتر از قبرها نگه داشت و با اشاره دست، صاحبان آنها را معرفى مى كرد و مىگفت: اين قبر عبدالله بن زبير است، اين قبر اسماء دختر ابابكر است…
در طرف كوه و شمال قبرستان ديوار بلندى وجود داشت كه به دليل بلندى آن، قبور مشخص نبود، حميدى به من گفت: وهابىها اين ديوار را كشيده اند تا قبر مادر مؤمنان خديجه عليها سلام و قبور بنى هاشم و اجداد رسول خداصلى الله عليه و آله از ديدگان مخفى بماند و حاجيان و زائران براى تبرك جويى به آنها نزديك نشوند.
نگهبان قبرستان گفت: روى قبر خديجه عليها سلام گنبدى بلند و زيبا بود كه طبق عقيده مورّخان در سال ۹۵۰ هجرى و در دوره حكومت داوود پاشا بوسيله « محمد بن سلميان چركسى» رئيس دفتر وى بناگرديد و پس از سلطه وهابيان و ورود آنان به شهر مكّه به دست آنان ويران شد. قبور عبدالمطلب، عبدمناف اجداد رسول خداصلى الله عليه و آله و نيز ابوطالب عموى آن حضرت نيز گنبدهايى داشته كه همه را تخريب كرده اند.
«پاشا» هنگام ورود به مكه در قبرستان معلاة، قبّه هاى قبور حضرت خديجه عليهاالسلام عبدمناف، عبدالمطّلب، هاشم، و ابى طالب را ديده و تصاوير آن را در پايان كتاب خود به چاپ رسانده است.
منطقه حجون علاوه بر اهميتى كه بخاطر مدفون شدگان در اين گورستان دارد، از قداست خاصى نيز نزد مسلمانان- خصوصاً اهل سنت- برخوردار است؛ زيرا پيامبرصلى الله عليه و آله هنگام مراجعت از مدينه و ورود به مكّه، از همين منطقه وارد شهر شده و در همان مكان سكونت داشتند.
محمد بن جبير بن مطعم از پدر بزرگش نقل مى كند كه : « پيامبر صلى الله عليه و آله در فتح مكّه در حجون داخل خيمهاى زندگى مى كرد و براى هر نماز به مسجد مى آمد».
ازرقى نيز مى نويسد : « پيامبر صلى الله عليه و آله پس از هجرت به مدينه ، در سفر به مكه به خانه هاى مكه پاى نگذاشت و هرگاه طواف ايشان تمام مى شد به منطقه بالاى مكّه - در حجون - مىرفت و در خيمه هايى كه براى آن حضرت سرپا كرده بودند اقامت داشت و از همان جا به مسجدالحرام مى آمد و برمى گشت».
موقعيت
اين قبرستان در شمال شرقى مسجدالحرام و در دو راهى خيابان مسجد الحرام - الحَجُون بر دامنه كوه حجون قرار دارد. گرداگرد اين قبرستان ديوارى كشيده اند كه تا دامنه كوه امتداد مى يابد. قبرستان از دو ناحيه مجزا تشكيل شده است. قبور آبا و اجداد پيامبر صلى الله عليه و آله و بنى هاشم در شمال قبرستان و در درّه و دامنه كوه واقع است. سمت جنوبى اين قبور به وسيله ديوار و نردههاى آهنى از بقيه قبرستان جدا شده است. قبور اجداد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله تا قبل از حكومت آل سعود ، همه داراى گنبد و بارگاه بوده كه سفرنامه نويسان و سيّاحان به آن اشاره كرده اند. قبرستان امروزه تا آن سوى شارع حجون نيز امتداد يافته است و مردگان در آن دفن مى شوند.
فضيلت
از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است كه درباره اين مقبره فرمودند: نِعْمَ الشّعب و نِعم المَقبرة : نيكو شعب و نيكو قبرستانى است.
از عبداللَّه بن مسعود نقل شده كه گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله زمانى وارد اين مقبره شد كه قبرى از مسلمانان در آن نبود و در اينجا بود كه فرمود: از اين مكان و از حرم خداوندى هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت مى روند و هر يك هفتاد نفر را شفاعت مى كنند. اين در حالى است كه صورتهاى آنان؛ چه از اولين و چه از آخرين، همانند ماه شب بدر مى درخشد. كسانى كه در مكه و حرم وفات يابند، روز قيامت ايمن برانگيخته خواهند شد. عبدالله بن مسعود افزود: « همراه پيامبر صلى الله عليه و آله به اين قبرستان آمديم. آن حضرت فرمودند: به زيارت قبور برويد و براى اموات خود استغفار كرده، نماز بخوانيد كه ديدار قبور، شما را به فكر مرگ خواهد انداخت.»
براى زيارت قبور اين قبرستان و هر يك از آبا و اجداد پيامبر صلى الله عليه و آله دعاهاى خاصى ذكر شده است.
ازرقي مي‌گويد هيچ درّه اى را در مكه نمى شناسيم كه كاملًا روبروى بخشى از كعبه باشد و در آن انحرافى نباشد، مگر همين درهاى كه گورستان است كه بطور مستقيم روياروى و برابر كعبه است.
برخى از اهل سنّت زيارت اين قبرستان را بدان جهت كه تعدادى از صحابه و تابعين و بزرگان از علما و شايستگان را در خود جاى داده، مستحب دانسته اند.
در تاريخ
ازرقى گفته است كه مردم مكه، مردگان خويش را در چپ و راست وادى ابراهيم دفن مى كردند و اين در جاهليت و صدر اسلام بود. اما اشاره پيامبر صلي الله عليه و آله به شعب و اين كه مقبره خوبى است، سبب شد تا به تدريج محل دفن مردگان مكه در بخش چپ وادى منحصر شود. در قرون اخير، كه گفته مى شود قبر حضرت خديجه عليهاالسلام در آن است و البته منقول است كه آن حضرت در حجون دفن شده است به عنوان برترين شعبهاى آن قبرستان شناخته مى شده است. اين نكته نيز افزودنى است كه قبر هيچ يك از صحابه، از زن و مرد، در آنجا به طور معين و مشخص شناخته شده نبوده است.
اين مكان را در قرون اخير به نام « مقبره بنى هاشم » نيز مى شناسند. سنگى كه در مدخل ورودى قبرستان نصب شده نشان مى دهد كه قبرستان ياد شده در سال ۱۳۸۳ ق تجديد بنا شده است. در حال حاضر، با كندن كوه حجون تلاش مى شود تا محدوده قبرستان در آن سمت نيز گسترش يابد.
در گذشته ورود به قبرستان ممنوع بود، اما در حال حاضر امكان ورود به قبرستان تا پشت پنجره هاى قسمت مربوط به بخش كهن قبرستان، براى مردان وجود دارد.
مدفونين در اين قبرستان
در اين قبرستان كه در جاهليت و اسلام، مردگان مكه، به ويژه مردگان از ساكنان وادى ابراهيم در آن دفن مى شدند، شمارى از بزرگان مدفون هستند كه در ادامه به تعدادي از ايشان اشاره مي‌كنيم
· قُصَىّ بن كِلاب (جدّ اعلاى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله) : وى فرزند كلاب بن مُرَّه است. مادرش فاطمه دختر سعد بن سيل بود. قصىّ چهار پسر به نامهاى عبد مناف، عبد الدّار، عبدالعزّى و عبد قصىّ و دو دختر داشت كه همه در اين قبرستان مدفون اند. لقب او ابوالمغيره و مُجَمَّعْ بود. قصىّ هنگام نوجوانى همراه حاجيان قُضاعه به مكه برگشت. در اين زمان، كليد دارى كعبه با قبيله خزاعه بود كه پس از جرهميان بر مكه غالب بودند. قصى دست آنان را پس از جنگى ، از اجازه حج كوتاه كرد و امور كعبه و مكه را در دست گرفت. وى نخستين كسى است كه قبيله قريش را از ميان طوايف پراكنده گرد آورد و آنان را به عزّت و سربلندى رسانيد و ضيافت حاجيان را واجب ساخت و مناصب كعبه را بنيان نهاد و آنان را ميان فرزندان خود تقسيم كرد. قصىّ نخستين كسى بود كه در اين قبرستان به خاك سپرده شد و پس از او، قبايل مردگان خود را كنار وى دفن كردند.
· عبدمناف
· عبدالمطّلب : وى فرزند هاشم بن عبد مناف بن قُصىِّ بن كِلاب است. مادرش « سَلْمى » دختر عمرو بن زيد بود. كنيه عبدالمطّلب « ابو الحارث » و نامش « شيبة الحمد » بود. او پس از مرگ عمويش مطّلب همه كاره قريش شد و چاه زمزم را مجدداً حفر و مردم را به يگانگى خداوند و پرستش او و ترك بتها دعوت كرد. سنتهاى پسنديده و نيكى را در دوران جاهلى به جاى گذاشت كه بسيارى از آنها در دوران اسلام نيز پا بر جا ماند. در زمان او بود كه ابرهه با سپاه فيل به مكه روى آورد. گويند وى نخستين كسى بود كه در غار حِرا به اعتكاف مى پرداخت و در تمام ماه مستمندان را اطعام مى كرد. او از افراد بسيار با شخصيت شهر مكه بود كه ميان عربها نفوذى فراوان داشت. عبدالمطّلب دو سال سرپرستى رسول خدا صلي الله عليه و آله را عهده دار بود. برخى از اعمال او كه به احتمال قريب به يقين، برگرفته از سنّت ابراهيمى و از مكتب حُنَفا بود، همچون سنّتى در ميان عربها پيروى مى گرديد و حتى اسلام نيز شمارى از آنها را تأييد كرد مانند هفت شوط بودن طواف يا ميزان ديه كه برابر با ۱۰۰ شتر است. عبدالمطّلب را بايد يكى از احياگران آيين ابراهيمى دانست. مدفن وى در نزديكى قبر ابوطالب است. قبر عبدالله بن زبير نيز در كنار او، در زير يك گنبد قرار داشته است.
· ابوطالب : چهره شاخص ديگر، ابوطالب فرزند عبدالمطّلب و عموى پيامبر صلي الله عليه و آله است. وى پدر گرامى امام على عليه السلام، طالب، عقيل، جعفر، امّ هانى و جُمانه است. او در پرده تقيّه توانست حمايتى قابل ستايش از رسول خدا صلي الله عليه و آله در برابر فشار مشركان از خود نشان دهد. او در برابر تهديد هاى قريش، حاضر نشد رسول خدا صلي الله عليه و آله را به آنان تسليم كند و حمايت آشكار خود را از آن حضرت در همه مراحل اعلام كرد. داستان تبعيد بنى هاشم و خاندان ابوطالب در « شعب ابى طالب » در منابع تاريخى ثبت و ضبط است. ايمان ابوطالب به اسلام يقينى است و تاكنون رسالهها و كتب متعدّدى از سوى محدّثان و محقّقان شيعه درباره اين موضوع به رشته نگارش درآمده است. اشعار زيادى از ابوطالب بر جاى مانده كه، علاوه بر ايمان عميق او، نشان دهنده چهره ادبى اين بزرگ مرد هاشمى است. اين اشعار، ضمن ديوان وى كه در قرن سوم فراهم آمده، موجود و به چاپ رسيده است. بر اساس اسناد دقيق تاريخى، وى بزرگترين حامى پيامبر صلي الله عليه و آله در سالهاى خفقان در مكه بود. ابوطالب در همان آغاز بعثت ، فرزندانش على و جعفر را به خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله فرستاد و خود نيز تا سال دهم بعثت كه زنده بود، هرگز در دفاع از آن حضرت كوتاهى نكرد. او را كنار قبر پدر گرامى اش به خاك سپردند. بر مقبره آن دو، گنبد و بارگاه ى ساختند كه در ۱۳۲۵ ق. تعمير و بازسازى شد.
· خديجه سلام الله عليها : خديجه بنت خويلد بن اسد بن عبدالعزّى بن قصىّ بن كلاب، همسر گرامى پيامبر صلى الله عليه و آله نخستين زنى است كه مسلمان شد و با مال و ثروت خويش پيامبر را يارى كرد. علاقه اى كه پيامبر به ايشان داشت، به هيچ يك از همسران ديگرش نداشت. روايات زيادى از آن حضرت در مورد اوصاف و القاب حضرت خديجه نقل شده است ؛ از جمله: « أَفْضَلُ نِساءَ أَهْلَ الْجَنَّةَ خَدَيجَة… » در جاى ديگر مى فرمايد: همانا من خديجه را بر زنان امّتم برترى مى دهم، همانگونه كه مريم بر زنان عالم برترى داده شد. به خداوند سوگند كه بهتر از خديجه، پس از او براى من جايگزين نكرد… او ايمان آورد هنگامى كه مردم مرا تكفير كردند و هنگامى كه مردم مرا تكذيب كردند، او مرا تأييد كرد، هنگامى كه مردم مالشان را از من دريغ كردند، او اموالش را در اختيار من گذاشت. خداوند از او فرزندانى به من عطا كرد در حالى كه از زنان ديگر نداد . » شبهاى تاريك راه خانه خديجه تا غار حِرا، به روزى روشن از اخلاص و اميد و فداكارى بدل شد. كوه بزرگ نور، كه امروزه بعضى از مردان نيز از صعود به آن عاجزند، در سايه اخلاص و فداكارى و عظمت گامهاى خديجه كوچك مى نمود. آن بانوى فداكار به رغم آن همه ثروت و مكنت، سه سال در شعب ابى طالب، گرسنه در كنار پيامبر صلى الله عليه و آله ماند و آرامشِ جان او بود. سرانجام نيز در پايان آن محاصره وفات يافت و پيامبر صلى الله عليه و آله او را در قبرستان حَجُون به خاك سپردند. در سال ۹۰۵ ق. « محمد بن سليمان چركسى » امين الدفاتر مصر در دوران سليمان قانونى، پادشاه عثمانى، گنبدى بر قبر خديجه عليهاالسلام ساخت كه پيش از آن، تابوتى چوبين و ضريحى بر روى قبر او بود. اين گنبد در سال ۱۲۹۸ ق. بازسازى شد. در كنار اين بانوى بزرگ اسلام، شانزده تن از اشراف در يك چهار ديوارى مدفون شده اند.
· قاسم بن محمد صلى الله عليه و آله : قاسم ، فرزند رسول الله صلى الله عليه و آله بود كه آن حضرت به سبب نام اين فرزند، كنيه اش « ابوالقاسم » شد. وى نخستين مولودى است كه خداوند از خديجه عليهاالسلام به پيامبر صلى الله عليه و آله ارزانى كرد. قاسم زودتر از فرزندان ديگرِ پيامبر صلى الله عليه و آله دار فانى را وداع كرد و آن حضرت او را در جايى كه اكنون نزديك قبر خديجه عليهاالسلام است دفن كرد.
· سمیّه : سميّه مادر عمّار اوّلين زن شهيده اسلام، نام وى سميّه دختر خباط است.
· عبدالله فرزند ياسر و برادر عمّار.
· حذامه بنت خويلد خواهر حضرت خديجه كبرى عليها سلام
· تعدادي از نوادگان امام حسن مجتبي عليه السلام : فرزندان امام حسن يا سادات حسني كه به ايشان شريف مي‌گويند قريب به هزار سال حكومت مكه را در اختيار داشتند. از اين رو تعدادي از ايشان نيز در اين قبرستان مدفونند.
· عالمان و مشاهير شيعه : بسيارى از عالمان شيعه نيز كه در مكه درگذشته يا به شهادت رسيده اند در اين قبرستان مدفونند. يكى از آنها سيد زين العابدين كاشانى است كه از بانيان تجديد بناى كعبه در سال ۱۰۳۹ هجرى است. در آن سال كعبه در سيل خراب شد و اين عالم شيعي، با كمك شمارى ديگر آن را بازسازى كرد.
به هر حال اين نكته قابل توجه خواهد بود كه مكّه و خصوصاً قبرستان ابوطالب مدفن تعداد قابل توجهي از عالمان و انديشمندان بزرگ شيعه مي‌باشد. و مناسب است زائران و حاجيان شيعه، قبور بي نشان اين خادمان فقه و فرهنگ اهل بيت را نيز در مكّه زيارت نمايند. برخي از ايشان عبارتند از:
· سديف بن مهران بن ميمون المكي
· طاوس بن كيسان
· أبو الحسن يحيى النسابة ابن أبي محمد الحسن بن أبي الحسن جعفر بن زين العابدين.
· ابن مُسدي
· شيخ داود بن عمر الأنطاكي (الطبيب المكفوف)
· ميرزا محمد بن علي بن إبراهيم الأسترآبادي
· ميرزا محمد أمين الأسترآبادي
· سيد زين العابدين الشهيد الكاشاني المكي
· حيدر بن علي بن نجم الدين الموسوي، العاملي السّكيكي
· محمد بن الحسن بن زين الدين العاملي (نوهٔ شهيد ثاني)
· زين الدين بن محمد (شارح استبصار) بن حسن (صاحب معالم) بن الشهيد الثاني (نتيجهٔ شهيد ثاني)
· علي بن محمد بن الحسن بن زين الدين العاملي الجبعي (نتيجهٔ شهيد ثاني
· السيد نور الدين علي (برادر صاحب المدارك) بن نور الدين علي بن أبي الحسن الموسوي العاملي الجبعي
· ميرزا محمد مؤمن بن دوست محمد الحسيني الأسترآبادي
· سيد علي بن حيدر بن نور الدين علي العاملي الموسوي
· سيد محمد حيدر العاملي (يا محمد العاملي يا محمد بن حيدر بن نجم الدين)
· الميرزا محمود ابن شيخ الإسلام ميرزا علي أصغر الطباطبائي التبريزي
· و تعدادي از روحانيون محترم كاروان‌ها كه در مكه مكرمه به لقاء الله پيوستند.
عالمان و مشاهير سنّى، به هر روى قبرستان مَعْلاة از زيارتگاههاى مورد علاقه مسلمانان سنى و شيعه است. فيروزآبادى، لغوى معروف، رسالهاى با نام «اثارة الحُجون لزيارة الحَجون» درباره تاريخچه قبرستان معلات و مدفونين آن نوشته است. محيى لارى در قصيده بلند خود با نام «فُتُوح الحَرَمَيْن»، از برخى از چهرههاى زاهد و صوفى ياد كرده كه در اين قبرستان دفن شده اند. منصور عباسى هم كه در مكه درگذشت، در همين قبرستان مدفون شده است. عبدالله غازى در افاده الانام نام شمارى از تابعان مدفون در مقبره مَعْلات را آورده است.
· عبداللَّه بن زبير. حجاج، او را در سال ۷۳ در كنار همين قبرستان به دار آويخت.
· فضيل بن عياض.
· شيخ علي كرماني
· شيخ اسماعيل شيرواني
· شيخ تقى الدين السُّبكى.
· سفيان بن عُيَيْنه.
· منصور عباسي
· و بسياري از انديشمندان و تابعان و صحابه.
بقعه حضرت خديجه كبري
گويا نخستين بار در سال ۹۵۰ محمد بن سليمان دفتردار مصر قبه اى از سنگ شميسى ساخت و روى قبر نيز صندوقى با پارچه اى فاخر گذاشت و خادمى براى آن معين كرد و حقوقى براى او تعيين كرد. اين بقعه در سال ۱۲۴۲ ق بار ديگر تجديد شد كه تا زمان تأليف كتاب «افادة الانام» در ميانه قرن سيزدهم باقى بوده است. عبدالله غازى، نويسنده كتاب مزبور مى نويسد كه پارچه سبز رنگى روى قبر حضرت خديجه عليهاالسلام است و اين پارچه را مادر عباس پاشا در سال هزار و دويست و شصت و اندى فرستاد. به هر روى، تا اين اواخر، قبر منسوب به حضرت خديجه عليهاالسلام بقعه اى بوده است كه وهابىها آن را خراب كردند. همين طور بقعه هاى ديگرى روى برخى از مزارهاى ديگر وجود داشته كه پس از تسلّط وهابىها تخريب شده است. گفتني است روى قبور منسوب به اجداد پيامبر صلي الله عليه و آله نيز بقعه هايى بوده است.
يك اشتباه
گاهى به غلط و البته تنها ميان ايرانيان از اين قبرستان به عنوان شِعْب ابى طالب نام برده مىشود. محل واقعى شعب ابى طالب جايى است كه اكنون با نام شعب على شناخته مى شود كه از فضاى باز خارج مسعى تا كوه خندمه امتداد مى يابد؛ به عبارت ديگر، حدّ فاصل ميان كوه ابوقبيس ، تونل كنار آن، كوهى كه در كنار تونل واقع شده تا « مكتبة المكّة المكرمه »، تا بناى دورات مياه، با مركزيت تقريبى ايستگاه بزرگ اتوبوس، شعب ابى طالب نام دارد.
ديگر قبرستان‌هاي مكه
دومين قبرستان مكه، قبرستان شبيكه است كه در پايين مكه بوده است و طوايفى از قريش (كه به آنها احلاف گفته مى شد) چون بنوعبدالدار ، بنومخزوم ، بنوسهم ، و بنوجمح مردگان خود را در آن دفن مى كردند ، اين در حالى بود كه طوايف ديگر قريش ( كه به آنان مطيبين گفته مىشد ) بنوعبدمناف ، بنو اسد بن عبدالعزى ، بنوزهره و بنو تيم ، مردگان خود را در همان مَعلات به خاك مى سپردند.
منابع جهت مطالعه بيشتر :
- اخبار مكه فاكهي
- شفاءالغرام
- افاده الانام
- آثار اسلامي مكه و مكدينه
- تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه
- مقالات مجله ميقات حج در باب قبرستان ابوطالب
